કૌન બનેગા કરોડપતિની પહેલી સિઝનથી જ અમિતાભ બચ્ચન કોઇપણ મહિલા ખેલાડી રમવા આવે તો એનું એક્સ્ટ્રા ધ્યાન રાખતા હોય એવું આપણે જોયું છે. કોઈ સ્ત્રી પછી ભલે તે કોઇપણ ઉંમરની કેમ ન હોય બચ્ચન સાહેબ એની ખુરશી ખસેડી આપે અને એ બેસે એટલે ભૂલ્યા વગર એને એકવાર પૂછી લે કે “comfortable?” સ્ત્રી દાક્ષિણ્ય અથવાતો સ્ત્રી પ્રત્યેનું ખરું સન્માન આ પ્રકારના gestures થી પ્રગટ થતું હોય છે. સ્ત્રી સમોવડી છે એવી ભાવના પુરુષ અને સ્ત્રીના મનમાં કુદરતી રીતે આવે તો એનો કોઈ મતલબ નીકળી આવે, પરંતુ જો તેના પર એ થોપવામાં આવે અથવાતો પુરુષોને સ્ત્રીઓ તરફથી સતત અન્યાયનું વાતાવરણ ઉભું કરવામાં આવે તો તેનો કોઈજ અર્થ સરતો નથી.
આપણે ત્યાં સોશિયલ મીડિયાનો પ્રભાવ વધ્યા પછી દીકરી નામક વ્હાલનો દરીયો ત્સુનામીની માફક બધે ફરી વળ્યો છે. કન્યા ભ્રૂણહત્યા અંગે સમાજમાં જાગૃતિ લાવવા માટે આ પ્રકારના સૂત્રો એક સમયે વહેતા કરવામાં આવ્યા જે યોગ્ય પણ હતા. પરંતુ ધીમેધીમે દીકરીની લીટી મોટી કરવા માટે દીકરાની લીટી ભૂંસવાની શરૂઆત થવા લાગી અને એ કાર્ય આજે પણ રાત દિવસ ચાલી રહ્યું છે. જે વ્યક્તિને એક કે બે દીકરા જ હોય એને પેલા વ્હાલના દરીયાની પોસ્ટ વાંચીને એમ થાય કે સાલું પુત્રને જન્મ આપીને એણે કોઈ પાપ તો નથી કરી દીધુંને?
કોઇપણ માબાપને સંતાન દીકરી હોય કે દીકરો એનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી કે એના પ્રેમમાં કોઈજ ફરક પડતો નથી. એ વાત પણ સાચી કે જેટલી પુત્રી પિતા સાથે અને પુત્ર માતા સાથે વધુ ક્લોઝનેસ ધરાવે છે એવું વિરુદ્ધ રીતે બનતું નથી. પણ એનો મતલબ એવો નથી કે ઘરમાં અન્ય સંતાન હોય તો બીજું એના જેન્ડરના આધારે હડધૂત થાય. આ આજના જમાનાની વાત છે અને શહેરી વિસ્તારોની વાત છે. પરંતુ મારે દીકરી છે અને મેં એને દીકરાની જેમજ ઉછરી છે એ દેખાડવા માટે દીકરી વ્હાલનો દરીયો અથવાતો દીકરીને કઈક થાય તો બાપનું હ્રદય કેવું કંપી ઉઠે છે એવી ડેઈલી સિરીયલો જેવી પોસ્ટ આપણે ત્યાં આજે પણ જબરી વાયરલ થાય છે. પરંતુ એમને એ નથી ખબર કે જ્યારે તેઓ “દીકરાની જેમજ” એવું માનવા લાગે છે ત્યારે જ તેઓ પોતાના એ વ્હાલના દરીયાને અજાણતા જ અન્યાય કરી બેસે છે.
દીકરાની લીટી ભૂંસવાની ભાવના ધીમેધીમે પુરુષોની લીટી સુધી પણ પહોંચી છે. અલબત્ત ઉપર અમિતાભ બચ્ચનનું ઉદાહરણ આપ્યું એ સંદર્ભમાં કોઇપણ સ્ત્રીનું સન્માન કરવું એ દરેક પુરુષનો ધર્મ છે પણ પછી એ ધર્મ એ માત્ર ધર્મ જ છે નહીં કે તેની મજબૂરી. એવું ઘણીવાર બન્યું છે કે શારીરિક રીતે સક્ષમ એવી સ્ત્રીઓ કે યુવતીઓને બસમાં પોતાની સીટ પરથી ઉભા થઈને કોઈ પુરુષે જગ્યા નથી આપી. આમ કરવાથી એણે સ્ત્રીનું અપમાન કર્યું એવું બિલકુલ માની લેવાની જરૂર નથી. સ્ત્રીઓ પણ પુરુષ કરતા કોઇપણ ક્ષેત્રમાં ઉણી નથી ઉતરતી અને આ ક્ષેત્રોમાં બસમાં મુસાફરી કરતી વખતે ઉભા રહેવાનું ક્ષેત્ર પણ આવી ગયું. હા, અશક્ત, ઉંમરલાયક, અપંગ, અને બચરવાળ તેમજ સગર્ભા સ્ત્રી માટે કાયમ બસની સીટ ખાલી કરીને એને બેસવાનું કહે એ પુરુષ ખરેખર સ્ત્રીઓનું સન્માન કરે એ અત્યંત જરૂરી છે અને તે basic courtesy માં પણ આવી જાય છે.
હવે તો સોશિયલ મીડિયામાં પણ પુરુષોની લાઈન ભૂંસવાના દાખલાઓ મળી આવે છે. “મને કોઈએ મેસેજ કરવો નહીં” એવી કોઈ સ્ત્રીની પોસ્ટ ધ્યાનમાં કોઈ પુરુષને ન આવી હોય અને કોઇપણ પ્રકારના ખરાબ આશય વગર ભૂલથી પણ એ સ્ત્રીને મેસેજ મોકલી આપે એટલે તરત જ અથવાતો એક બે દિવસમાં એ પુરુષનું ચરિત્રહનન પાક્કું થઇ જાય છે. થોડા જ સમયમાં તેનું માત્ર ‘Hello’ અથવાતો હાલમાં ફેસબુક મેસેન્જરમેં “Waving” ની સુવિધા આપવામાં આવી છે એ જો કોઈ પુરુષ પેલી સ્ત્રીને મોકલાવે એટલે તેના સ્ક્રિનશોટ ફરવા માંડે અને પરાણે પેલા પુરુષની બદનામી થઇ જાય. હા અમે પુરુષો પણ સખણા નથી રહેતા એની ના નથી. કોઈની પોસ્ટની કમેન્ટમાં કોઈ સ્ત્રીનું નામ વાંચ્યું નથી કે તરતજ તેને ફ્રેન્ડ રિક્વેસ્ટ મોકલનારા અને એનો સ્વિકાર ન થાય તો તેનો ખુલાસો માંગનારા પુરુષો બહુમતીમાં છે એ સ્વિકારવું રહ્યું. પરંતુ એનો મતલબ એ બિલકુલ નથી કે તમામ પુરુષો સ્ત્રીઓને જોઇને માત્ર લાળ ટપકાવે છે.
આ સ્ત્રીઓને એક જ સવાલ કરવાનું મન થાય છે કે ક્યારે તમે સોશિયલ મીડિયામાં એક્ટીવ અને સારું લખનારા તેમજ જાણીતા બની ગયેલા લેખકો અને કવિઓને ક્યારેય પૂછ્યું છે કે તેમને કોઈ એવા અનુભવો થયા છે જેવા એમને થતા હોય છે? જો આવો સવાલ કોઈ સ્ત્રી એ પુરુષને કરશે તો આ પ્રકારના પુરુષોમાંથી મોટાભાગના પુરુષો હકારમાં જવાબ આપશે. સોશિયલ મીડિયામાં લોકપ્રિય પુરુષોને પણ ઘણીબધી સ્ત્રીઓ મેસેજ બોક્સમાં, ઈ મેઈલમાં કે પછી વોટ્સ અપ નંબર લઈને તેના મેસેજમાં ‘કઈ પણ કરી છૂટવાનું’ આમંત્રણ આપતી હોય છે. પણ કદાચ આ પ્રકારના પુરુષો સ્ત્રી દાક્ષિણ્યમાં વધુ માનતા હોય છે એટલે પેલી સ્ત્રીને ના પાડ્યા બાદ એની ચેટ, મેસેજ કે પછી ઈમેઈલના સ્ક્રિનશોટ એ જાહેર કરતો નથી.
આજકાલ વેલેન્ટાઇન વિક ચાલી રહ્યું છે. મોટા શહેરોમાં અને ખાસકરીને ગુજરાતના મોટા શહેરોના બાગબગીચા અને જાહેર સ્થળોએ કપલ્સનો જમાવડો જોવા મળે છે. આમ તો અમદાવાદ જેવા શહેરોમાં જાહેર સ્થળે વેલેન્ટાઇન વિક વગર પણ બપોરના સમયમાં યુવા હૈયાઓ એકાંત માણવા હાજર હોય જ છે. ઘણીવાર પોલીસને અચાનકજ જવાબદારીનું ભાન થઇ જાય છે અથવાતો કેટલાક અંતિમવાદી તત્વોને અચાનકજ ભારતની સંસ્કૃતિ પર ખતરો હોવાની લાગણી ઉભી થઇ જાય છે. આવું જ્યારે પણ બને છે ત્યારે એ કપલ્સ પર ‘જનતા રેડ’ પાડવામાં આવે છે અને તેમને પોલીસને હવાલે કરી દેવામાં આવે છે.
પ્રેમ કરવો ગુનો છે કે કેમ તેના પર અલગથી આર્ટીકલ લખી શકાય, પરંતુ જે બાબત મનમાં ખૂંચે છે તેના વિષે આજે વાત કરવાની ઈચ્છા છે. એ વાત એ છે કે પેલા પ્રેમી યુગલોને પોલીસ સ્ટેશને લઇ ગયા બાદ તેમને કાં તો જામીન પર છોડીને અથવાતો ચેતવણી આપીને છોડી દેવામાં આવે છે. વાત અહીં પૂરી થતી નથી. બીજે દિવસે છાપામાં તરત નજર પડે એ રીતે આ ઘટનાના સમાચાર છાપવામાં આવે છે અને તેમાં ‘અભદ્ર ચેનચાળા કરતા પ્રેમી પંખીડા ઝડપાયા’ એવી હેડલાઈનની નીચે ઘટનાનો ચિતાર આપ્યા બાદ તેમાં માત્ર અને માત્ર પુરુષોના નામ તેના રહેઠાણના વિસ્તાર સહીત છાપવામાં આવે અને ‘અભદ્ર ચેનચાળા’ કરવામાં તેની સાથીદાર એવી સ્ત્રીનું એક નામ પણ ન જોવામાં આવે! (ડીટ્ટો રેવ અને શરાબ પાર્ટીની ધરપકડો પણ) ઘણીવાર તો એવું બને કે છે કે આવા કિસ્સાઓમાં સ્ત્રીઓને પોલીસ ચેતવણી આપીને જવા દે અને પુરુષોને એક દિવસ તો કસ્ટડીની હવા ખાવા બેસાડી જ રાખે. જો સ્ત્રી પુરુષ સમોવડી હોય જ તો એક પ્રકારના ગુનાની સજામાં તેની સમાન ભાગીદારી કેમ નહીં?
હજી આપણે દહેજ માટે સતામણીના સ્ત્રીઓ દ્વારા ઉભા કરેલા ખોટા કિસ્સાઓ અને FIRs વિષે કે પછી પોતાની શારીરિક છેડતી કરી હોવાની ખોટી પોલીસ ફરિયાદો વિષે તો ચર્ચા કરી જ નથી. હાલમાં જ ગુજરાત હાઈકોર્ટ સમક્ષ એક એવો કિસ્સો આવ્યો હતો કે ફેસબુક થકી મળેલા અને પ્રેમમાં પડેલા અને બાદમાં લગ્ન કરેલા એક કપલ વચ્ચે લગ્નના માત્ર ત્રણ જ મહિનામાં એકબીજા પ્રત્યે મોહભંગ થઇ ગયો. એકબીજા સાથે બેસીને સુલેહ કરી લેવાને બદલે છોકરીએ પતિ અને સાસરીયાઓ વિરુદ્ધ પોતાના શહેરમાં જઈને શારીરિક અને માનસિક ત્રાસ આપવાની ફરિયાદ કરી દીધી. મામલો છેક હાઈકોર્ટ સુધી પહોંચ્યો, પણ જજ સાહેબ જમાનાના ખાધેલ એટલે એમને તરતજ છોકરી ખોટી હોવાનો ખ્યાલ આવી ગયો અને એક વડીલ તરીકે છોકરીને સાસરીયાઓ સાથે બેસીને સુલેહ કરી અને છૂટાછેડા લેવાની સલાહ આપી હતી. (આ આખો કિસ્સો અહીં વાંચો.)
હવે આ આખા આર્ટીકલ લખવાનું કારણ છેક છેલ્લે આપવાનું મન થાય છે. ગયા અઠવાડિયે બે એવા કિસ્સા બની ગયા જેનાથી સ્ત્રીઓ પોતે સ્ત્રી હોવાનો કેટલો મોટો ગેરલાભ લઇ શકે છે એ ખ્યાલ આવ્યો હતો. એક કિસ્સો હતો અદાકાર જીતેન્દ્ર અને તેમની કઝીનનો. જીતેન્દ્રની કઝીને જીતેન્દ્રએ 47 વર્ષ અગાઉ પોતાનું શારીરિક શોષણ કર્યો હોવાનો આરોપ ગયા અઠવાડિયે મુક્યો! અત્યાર સુધી આ બહેન સુતા હતા? વાત માત્ર જીતેન્દ્રની નથી, આપણે ત્યાં છાપામાં દર અઠવાડિયે એવા કિસ્સા આવતા હોય છે જ્યારે પંદર દિવસથી માંડીને છ મહિના સાથે રહ્યા બાદ છૂટા પડતી વખતે યુવતીઓ પોતાના પુરુષ સાથીદાર પર પોતાને “ભોળવીને લઇ જઈને છ મહિના સુધી પોતાના પર બળાત્કાર કર્યો” એવા હાસ્યાસ્પદ આરોપો મુકતી હોય છે. છ મહિનામાં એ છોકરીને એક દિવસ પણ એવો ન મળ્યો કે એ પોલીસ સ્ટેશને જઈને પેલા વિરુદ્ધ ફરિયાદ કરે? આવું ભોળપણ શું કામનું મોટીબેન?
બીજો કિસ્સો બન્યો રાજ્યસભામાં. પુરુષ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની કોઈ દલીલનો યોગ્ય વિરોધ કરવાને બદલે કોંગ્રેસ નેત્રી રેણુકા ચૌધરીએ અપમાનજનક સૂરમાં અટ્ટહાસ્ય કર્યું. મોદી પણ જમાનાના ખાધેલ છે એમણે રેણુકા ચૌધરીના અપમાનનો જવાબ અપમાનમાં આપવાને બદલે હળવી ટીપ્પણી કરતા એટલુંજ કહ્યું કે આવું હાસ્ય રામાયણ સિરિયલ બાદ પહેલીવાર સાંભળ્યું. બસ ખુદ રેણુકા ચૌધરી અને સ્ત્રી સશક્તિકરણના ઝંડા લઈને ચાલતા લોકો આવી ગયા મેદાનમાં. મોદીએ એક સ્ત્રીનું અપમાન કર્યું હોવાની વાત વહેતી થઇ ગઈ, પણ એક સ્ત્રીએ જાહેરમાં પુરુષનું અપમાન કર્યું એની નોંધ કોઈએ ન લીધી. એક વડાપ્રધાને આવું ન બોલવું જોઈએ એવું કહેનારાઓ એક વડાપ્રધાનનું એના પદનું આવું જાહેરમાં અટ્ટહાસ્ય કરીને અપમાન પણ ન કરવું જોઈએ એવું કહેનારા કોઈ મળ્યા નહીં.
જો સ્ત્રીઓને સમાન રહેવું છે તો એમાં પછી કોઈ કન્સેશન પણ મળે એવી કોઈજ અપેક્ષા એમણે ન રાખવી જોઈએ. જો તમે સશક્ત છો તો માત્ર સ્ત્રી હોવાને નાતે તમને બસમાં બેસવાની જગ્યા મળશેજ એવી કોઈજ આશા રાખવી ન જોઈએ. તમારા ચેટ બોક્સમાં લાળ પાડતા અને જેન્યુઈન મિત્રતા ઈચ્છતા પુરુષો વચ્ચેનો ભેદ તમારે પારખવો જ પડશે. જે પુરુષ જેન્યુઈન હશે તો એ તમારો એક ઈશારો સમજી જશે અને જે લાળ પાડે છે એને તુરંત બ્લોક કરી દેવો જ વધુ યોગ્ય રહેશે, અલબત્ત અન્ય સ્ત્રીઓ પણ આવા પુરુષોથી સાવધાન રહે એ સંદેશ જરૂરથી ફેલાવવો જોઈએ. જાહેર સ્થળે સાથીદાર સાથે ઝડપાઈ ગયા બાદ પુરુષ મિત્ર સાથે જેલની હવા ખાવામાં પણ સામેચાલીને સાથ આપવો પડશે. પોતે નિર્દોષ છૂટાછેડાધારી છે એ દર્શાવવા દહેજ કે શારીરિક ઉત્પીડનની ખોટી ફરિયાદો કરવી બંધ કરવી પડશે જ.
જો તમારો સાથીદાર,મિત્ર કે સગો તમારું શોષણ કરે છે તો ઇસી મીનીટે પોલીસનો સહારો લ્યો, ઘટના બન્યા પછી લાંબો સમય વિતવાની રાહ ન જોવો. જો તમારા મતે કોઈ સ્ત્રી સાથીદારે કોઈ પુરુષનું અપમાન કર્યું હોય તો ન્યાયનો પક્ષ લેવાની હિંમત દાખવવી. સ્ત્રી જો સશક્ત છે તો એ દર્શાવવાને બદલે તે બાપડી બિચારી જ છે એવું એક સ્ત્રી થઈને શું કરવા દેખાડવું જોઈએ? જો સ્ત્રી જ પોતે સ્ત્રી હોવાને લીધે અમુક ફાયદા માટે હક્કદાર છે એવું વિચારશે તો આ પુરુષપ્રધાન સમાજ તેને ક્યારેય આગળ નહીં આવવા દે અને કાયમ એની સમક્ષ લાગણીના ટુકડા ફેંકીને એને દબાયેલી જ રાખી મુકશે.
આચારસંહિતા
સ્ત્રી અને પુરુષ બંને સંવેદનશીલ રહેવા માટે મુક્ત હોવા જોઈએ. પુરુષ અને સ્ત્રી બંને મજબૂત રહેવા માટે મુક્ત હોવા જોઈએ… હવે સમય આવી ગયો છે કે આપણે સ્ત્રી અને પુરુષને એકબીજાના વિરુદ્ધાર્થી નહીં પરંતુ સમાનાર્થી તરીકે જોઈએ.
– એમા વોટ્સન, અદાકારા
૦૯.૦૨.૨૦૧૮, શુક્રવાર
અમદાવાદ
eછાપું
*જ્યારે પણ female only કે female majority વાળા સમૂહમાં બોલવાનો મોકો મળ્યો છે, ત્યારે એક મુદ્દે અવશ્ય ચર્ચા કરી છે કે સ્ત્રીઓએ પોતે શું જોઈએ છે એ તેમણે નક્કી કરવું પડશેઃ Prefrential Treatment કે Equal Treatment? સ્ત્રી દાક્ષિણ્ય કે સમાનતા? જો સમાનતા જોઈતી હોય, તો (ચોટલા કપાવીને, હેલ્મેટમાં કાણું પડાવીને કે હેરસ્ટાઈલ બગાડીને કે ગમે તેમ કરીને) હેલ્મેટ પહેરવું પડશે, (વૃદ્ધો, અશક્તો અને સગર્ભાઓને બાદ કરતા) બસમાં ઊભા રહેવું પડશે અને સરખી ફી પણ ભરવી પડશે. જો એક સમાન ફરજો પૂરી ન કરવામાં આવે, તો એક સમાન હક ક્યાંથી મળે? જ્યારે લાભ લેવાનો આવે ત્યારે સ્ત્રી બની જવાનું અને બાકીના સમયમાં સમાનતાની બૂમો પાડતા રહેવી નકામી છે.
*એવું જ પેલી ‘દીકરી વ્હાલનો દરિયો’ વાળી સોશિયલ મીડિયાની પોસ્ટથી પણ થાય છે. પહેલા દીકરો-દીકરો કરતા હતા અને હવે દીકરી-દીકરી કરે છે. મૂળ તો અસમાનતા જ ઊભી થાય છે. સમાનતા તો ત્યારે સ્થપાય જ્યારે માણસ દીકરો-દીકરી ભૂલી જઈને તેને સંતાન ગણે.
સાચી વાત છે