તેજસ – સ્વદેશી બનાવટનું એક એડવાન્સ્ડ ફાઈટર જેટ પ્લેન અને એ પણ સંપુર્ણ રીતે ભારતમાં જ નિર્મિત… તો તો એવી લાગણી થાય કે એને તો રેડ કાર્પેટ વેલકમ મળ્યું હશે અને એના ભારે એવા અછોવાના થયા હશે. વેલ જો આવો વિચાર આવે તો તમે ખોટા છો.
તો આ તેજસ શું છે? એ કેમ આટલી બધી ચર્ચામાં રહ્યું? અને એ કેવી સમસ્યાઓ ભરી દડમજલ કાપીને અત્યારે જે સ્ટેજ પર છે ત્યાં સુધી પહોંચ્યું ? સ્ટોરી થોડી લાંબી છે.
આ પહેલાના આપણા ગગન શક્તિ 2018ના લેખમાં તેજસ વિશે ઉલ્લેખ હતો અને એ ઉલ્લેખ એટલા માટે વિશેષ હતો કે લગભગ બધા જ ટીકાકારોની બોલતી બંધ થઈ ગઈ હતી એ લેવલનું એનું પર્ફોર્મન્સ રહ્યું. પણ આ કકળાટ અને ગંદકી વગેરે શું હતું? શું કામ હતું? એ બધી વાત માંડીને કરવી જોઈએ જે થોડી લાંબી છે, પણ જાણવી જરૂરી છે.
નવેમ્બર 2017માં અચાનક જ ભારતીય મીડીયામાં તેજસ વિશે નકારાત્મક સમાચારો એકાએક ઉભરાવા લાગ્યા. લગભગ એક જ સૂર નીકળતો હતો કે આ સીંગલ એન્જીન સીંગલ પાયલોટ ફાઈટર પ્લેન એ સદંતર નિષ્ફળ છે અને ભારતની સુરક્ષા માટે કોઇ રીતે પર્યાપ્ત નથી. આ એક સુનિયોજીત અને ઓર્કેસ્ટ્રેટેડ રીતે પ્રસરાવવામાં આવતી ખોટી માહિતિ હતી. આ સ્પ્રેડ કરવામાં મિડીયાનું કોઈ ક્ષેત્ર બાકી ન રહ્યું. પણ વધુ સંશય પેદા કરતી બાબત એ હતી કે ફક્ત તેજસ વિશે નકારાત્મક બાબતો જ પબ્લિશ થવા ઉપરાંત સાથે સ્વિડીશ કંપનીનું ગ્રીપન અને અમેરીકન F16 વિષે તુલનાત્મક અભ્યાસ વધુ હાઈલાઈટ થતો હતો એટલે ખ્યાલ આવી જ જાય કે આ લોબીઇંગ હતું.
લોબીઇંગ શું કામ? અરે ભાઇ રૂપીયા / ડોલર કે યુરો આમાં કેટલા બધા થાય? ભલભલાની દાઢ ડળકી જાય. અને વયોવૃદ્ધ MIG-21 કે જે ફ્લાઈંગ કોફીન તરીકે પણ કુખ્યાત થયા એનું રીપ્લેસમેન્ટ શોધવાનું ભગીરથ કાર્ય હાથ ધરવાનું હતું જેનું અંદાજીત બજેટ એક લાખ પંદર હજાર કરોડ રૂપીયા કરતાં પણ વધારે હતું.
આવડો મોટો વેપાર હોય એટલે સામ, દામ, દંડ અને ભેદ બધી જ હરકતો સચરાચર અમલમાં મુકવામાં આવે અને એમાં માહિતિના જુઠ્ઠાણા પણ ભયંકર રીતે ફેલાવવામાં આવે. જુઠ્ઠાણા બે પ્રકારના હોય, એક સફેદ જુઠ (ખોટી માહિતિને આભાસી રીતે કે ટ્વીસ્ટ કરી સત્ય તરીકે રજુ કરવામાં આવે) અને બીજું સદંતર ખોટી માહિતિ. આ તેજસના મામલામાં બન્ને થયું.
એક ઉદાહરણ લઈએ: ગ્રીપન અને F16 વિશે વધારી ચડાવીને તુલનાત્મક રીતે માહિતિ સતત મિડીયા દ્વારા ફેલાવામાં આવી હતી. જેમ કે તેજસ બે સોર્ટી (એક વારની ટેઈક ઓફ્ફ અને લેન્ડીંગને એક સોર્ટી કહેવાય) વચ્ચે પાંચ કલાકનો ડાઉનટાઈમ લગાડે છે. જ્યારે ગ્રીપન કે F16 ફક્ત 35 મિનિટ જ સમય લઈ રહ્યું છે. પણ વાસ્તવિકતા કાંઈ અલગ જ છે. નીચે પ્રથમ ટેબલ છે તે ગ્રીપનનું છે. જેમાં છ કલાકનો ડાઉનટાઇમ પ્રત્યેક સોર્ટી વચ્ચેનો ડોક્યુમેન્ટેડ છે. સાથે F16 પણ એ જ રેન્જમાં આવે છે. આવી અનેક આંકડાકીય માયાજાળ લોકોને ભ્રમીત કરવા માટે જ ફેલાવવામાં આવી હતી.
આ બધાનો ઉદ્દેશ એક જ હતો કે વીસ વરસ જુની ડીઝાઈનના F16 કે ગ્રીપન પધરાવી દેવાના અને એક જુની ગંદી રમત ફરી એક વાર દેશમાં રમાવા જઈ રહી હતી. એ રમત રમાયેલી HF મરૂત સાથે. આપણામાંના ઘણા એવું માને છે કે તેજસ એ ભારતનું પ્રથમ ફાઈટર જેટ પ્લેન છે. પણ તેજસ પહેલાં 1960ની શરૂઆતમાં ભારતનું પ્રથમ ફાઈટર જેટ પ્લેન HF મરુત હતું.
જર્મન ટેકનોક્રેટ કર્ક ટેન્કની આગેવાનીમાં ભારતીય એન્જીન્યર્સ અને હિન્દુસ્તાન એરોનોટીક્સ દ્વારા આ પ્લેનનું નિર્માણ થયું હતું. એ સમયે વિશ્વમાં ફાઈટર પ્લેન બનાવતા દેશો આંગળીના વેઢે ગણી શકાય એટલા જ હતા. અમેરીકા, સોવિયેત રશીયા, ફ્રાન્સ અને ઇંગ્લેન્ડ અને ત્યારે ભારત છઠ્ઠો દેશ બન્યો હતો. મરૂત એ સબ-સોનીક (અવાજની ઝડપ કરતાં ઓછી સ્પીડે ઉડતું) ટ્વીન જેટ એન્જીન ફાઈટર હતું.
ટાઈમ ટેસ્ટેડ, વોર ટેસ્ટેડ અને સફળ ફાઈટર જેટ એટલે મરૂત. 1961માં ડેવલપેન્ટ શરૂ થયું અને 1967માં એરફોર્સમાં સામેલ થયું. કુલ 147 ફાઈટર જેટ બનાવ્યા અને 1971ના યુદ્ધમાં કામીયાબીના ડંકા વગાડવામાં સફળ રહ્યું. ખાસ તો 1971માં બેટલ ઓફ લોંગેવાલ (જેના પરથી સની દેઓલ, જેકી શ્રોફ, સુનિલ શેટ્ટી અને અન્ય અભીનીત બોર્ડર ફિલ્મ બની હતી) દરમ્યાન એકદમ સફળ ફાઈટર તરીકે ઉભર્યું. પણ એને નિષ્ફળ સાબીત કરવા તે સમયે પણ ષડયંત્રની જેમ લોબી બની ગઈ હતી. અધુરામાં પુરૂં 1974માં પોખરણ ખાતેનો પ્રથમ સફળ ભારતીય પરમાણુ પ્રયોગ અને ત્યાર બાદના પ્રતિબંધોને કારણે ટેકનોલોજી અપગ્રેડેશન, નવું એન્જીન ડેવલપમેન્ટ બધું અટકી પડ્યું. તે સમયે સમાજવાદની ખોટી નિતિને કારણે ખાનગી ક્ષેત્રનો આમાં કોઈ જ રોલ ન થવા દીધો અને સદંતર દુર રાખવા જેવા સખત પગલાંઓ લીધા, એના પરીણામે જરૂરી વાતાવરણ દેશમાં પેદા જ ન થઈ શક્યું જેનો માર આપણે 2010-11 સુધી ભોગવતા રહ્યાં.
એ ઉપરાંત રક્ષા મંત્રાલય, એરફોર્સ, રાજકારણીઓ વચ્ચે કોઈ એકમતી નહી, કોઈ દીશા નહી અને સતત અનિર્ણાયકતા ભરી પરિસ્થિતિને કારણે મરૂત અવદશા તરફ ઢસડાતું ગયું. એવી પણ માયાજાળ પેદા કરવામાં આવી કે આ મરૂત તો સંપુર્ણ રીતે આયાતી વિમાન છે. પરંતુ હકીકત એ હતી કે તેના 70% કમ્પોનેન્ટ સ્વદેશી હતા અને તે સમગ્રપણે સ્વદેશ નિર્મિત ફાઈટર જ હતું. જ્યારે મરૂત માસ પ્રોડક્શન ફેઝ્માં આવ્યું ત્યારે જ હોકર હંટર, MIG21 અને Sukhoi 7 આયાત શરૂ કરવામાં આવ્યા. એક ચોક્કસ યંત્રણા હેઠળ HAL – Hindustan Aeronautics Ltd. અને DRDO – Defense Research Development Organisation પર એરફોર્સનો ભરોસો બેસતો જ ન હતો. ભારતીય નૌ સેના આ બાબતમાં એક ઉજ્જ્વળ ઉદાહરણ છે કે સ્વદેશી ટેકનોલોજી પર ભરોસો અને એના વિકાસ પર સતત ટેકો આપતું રહ્યું. એ પાછો આખો અલગ જ વિષય છે. જેના પર પછી ક્યારે વિગતે વાત.
મરૂતના અકાળે અંત પાછળ ઘણા કારણોમાંના મુખ્ય કારણો જો લઈએ તો…
- અનિર્ણાયક રાજકીય, રક્ષા મંત્રાલયના બ્યુરોક્રેટ્સ અને એરફોર્સ વચ્ચે તાલમેલનો અભાવ.
- સ્વદેશી પ્રોજેક્ટસ પર ઓછો ભરોસો
- સોવિયેત રશીયા સાથે રૂપી ટ્રેડ એગ્રીમેન્ટ બાદ રૂપીયામાં મીગ વિમાન ઓફર થયાં અને સાથે ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફર હેઠ્ળ દેશમાં જ નિર્માણ કરવાની ઓફર.
- જેગ્વારનું સતત લોબીયીંગ બાદ ખરીદીનો નિર્ણય.
વેલ આપણે વાત તો તેજસ ની કરવાની હતી તો આ મરૂત કેમ વચ્ચે આવ્યું? પણ જો તેજસ ની સ્ટોરીનો પ્રથમ ભાગ જાણવો હોય તો મરૂતની વાત જાણવી પણ જરૂરી છે કારણકે એના વગર આપણને યોગ્ય રેફરન્સ નહી મળે.
તેજસ ની પરિસ્થિતિ પણ નવેમ્બર 2017માં કંઈક આવી જ હતી.
પણ હવે નેતાગીરી નબળી નથી, એમની પાસે આવતા પચાસ વરસનું વિઝ્ન છે અને મેઈક ઇન્ડીયા છવાયેલું છે.
નેક્સ્ટ ભાગ તેજસ ની સંપુર્ણ કથા. આ તો હજી શરૂઆત થઈ.
eછાપું
તમને ગમશે: સાહિત્યકાર બનવાના ધખારાનું અચ્યુતમ્ કેશવમ્
Dear Shri.Miteshbhai ,
excellent follow up article after exercise undertaken by our airforce.Will be eagerly next installment of what happened to project Tejas.
It is true that kickbacks are very common for multi billion dollar projects in any developing country.US and european countries have easy victims of african countries with support of tinpot dictators.you will simply wonder that what is the need of fighter planes for small country like Kuwait.it is nothing but pay off system for oil.
but thanks for enlightening article and hope for many more.
regards ,
Thanks a ton Umesh Bhai for inspiring words.
It is informative and interesting..
Eagerly waiting for the next
હાર્દિક ભાઈ, ખુબ આભાર. મિત્રો લખાણ કરે કે કાન પકડે ફાયદો જ છે. ઉત્સાહ વધે છે.